Żarna

Dawne (używane już w neolicie) urządzenie do mielenia ziarna, głównie na mąkę. Żarna składają się z 2 kamieni, między którymi rozcierano ziarno, sypane do zagłębienia w większym, nieruchomym kamieniu, w XI–XII w. pojawiły się na polskich ziemiach żarna obrotowe, w których po spodnim nieruchomym kamieniu — leżaku — obracał się wokół drewnianej osi, umocowanej w otworze leżaka, kamień ruchomy, zwany biegunem; w Polsce zachowane w biednych gospodarstwach chłopskich do początku XX w.; obecnie żarna są jeszcze używane przez niektóre ludy pierwotne.

BUDOWA

Żarna w swej najbardziej pierwotnej postaci składały się z kamiennej płyty, na której rozcierano ziarna zbóż za pomocą mniejszego kamienia, tzw. rozcieracza, trzymanego w ręce przez osobę wykonującą pracę.

Kamienie żarnowe są najstarszym elementem żaren i występują w zmodyfikowanej formie we wszystkich typach żaren na przestrzeni wieków. Pierwsze prymitywne żarna z rozcieraczem pojawiły się na ziemiach polskich już w I okresie neolitu, rozprzestrzeniły się w okresie późno-lateńskim jako wynik wpływów celtyckich i były w powszechnym użyciu do okresu wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej.

RODZAJE ŻAREN

Można wyodrębnić kilka odmian żaren w zależności od ukształtowania ich płaszczyzn rozcierających:

żarna, których kamień spodni miał powierzchnię płaską
żarna, których kamień spodni był wklęsły wzdłuż osi podłużnej
żarna nieckowate o kamieniu spodnim wklęsłym wzdłuż osi podłużnej i poprzecznej

Żarna rotacyjne zaczęły się pojawiać na ziemiach polskich w ok. I wieku p.n.e. i prawdopodobnie wywodzą się od małych przenośnych żaren używanych przez wojska rzymskie. Pierwotna forma żaren rotacyjnych to dwa kręgi, z których górny jest obrotowy i zwany jest biegunem, zaś kamień spodni to tzw. leżak.

Żarna rotacyjne również nie posiadały kadłuba i były ustawiane na ziemi. Górny kamień (biegun) wprawiano w ruch obrotowy za pomocą żelaznej osi. Tego typu żaren używano powszechnie na obszarach Polski do końca XIX wieku, a w niektórych miejscach i do I wojny światowej a w Polsce południowo-wschodniej do wczesnych lat 50. XX wieku.

Ponadto można jeszcze wyróżnić żarna o obudowie drewnianej, które dzielimy na żarna kłodowe (cylindryczne pionowe i czworoboczne) oraz żarna w obudowie z desek lub klepek.

Typowe żarna rotacyjne składają się z kamieni żarnowych, osi, paprzycy, rączki (żerdki – kierownicy, żarnówki), kadłuba i mechanizmu regulującego rozstaw kamieni.

Oś, zwana też wrzecionem, to element konstrukcyjny, wokół którego obraca się kamień wierzchni. Rączka bądź też żerdka – kierownica służy do wprawiania w ruch górnego kamienia, kadłub to obudowa, przyjmująca zazwyczaj kształt skrzynki wspartej na czterech nogach. Mechanizm regulacji rozstawu kamieni to ruchoma oś, której część górna przechodzi przez kamień spodni i podpiera kamień obrotowy (górny), dolna zaś poniżej leżaka opiera się na poprzeczce umocowanej poniżej blatu kadłuba. Podnoszenie lub obniżanie poprzeczki powoduje podnoszenie lub opuszczanie górnego kamienia, a to z kolei umożliwia regulowanie grubości zmielonego produktu.

Również na podstawie kamieni żarnowych była określana szeroko rozpowszechniona na ziemiach polskich aż do połowy XIX w. miara ciężaru (np. wosku, łoju i in.), nosząca nazwę kamienia. W zależności od okolicy wynosiła ona około 12,8 kg, niekiedy zaś mniej lub więcej i prawdopodobnie swą genezę miała w powszechnie przyjętej wadze kamienia żarnowego.